فوران آتشفشان؛ جرقه‌ای که آتش «مرگ سیاه» را در اروپا شعله‌ور کرد

فوران آتشفشانی عظیمی در منطقه‌ای استوایی، ممکن است زنجیره‌ای فاجعه‌بار از رویدادها را به راه انداخته باشد که به شیوع «مرگ سیاه» در قرن چهاردهم میلادی در اروپا منجر شد؛ دنیاگیری طاعون خیارکی که جان نزدیک به ۶۰ درصد از جمعیت این قاره را گرفت.

در میانه آشوب فوران آتشفشان، باکتری یرسینیا پستیس (Yersinia pestis) که عامل بیماری مرگبار طاعون است، در چرخه‌ای به ظاهر ساده اما بی‌رحمانه، از طریق کک‌هایی که روی جوندگان تغذیه می‌کنند به انسان منتقل می‌شد؛ مسیری که با تغییرات اقلیمی، فرصت لازم برای آغاز یکی از مرگبارترین فصل‌های تاریخ بشر را پیدا کرد.

پژوهشی جدید با ترکیب شواهد اقلیمی و اسناد تاریخی، نشان می‌دهد که چگونه این فاجعه‌ی طبیعی به مرگبارترین دنیاگیری تاریخ بشر دامن زد.

دانشمندان برای بازسازی دقیق آب‌وهوای آن دوران، به تحلیل حلقه‌های درختان کهن روی آوردند. آن‌ها در درختان کوه‌های پیرنه در اسپانیا، مجموعه‌ای نادر از «حلقه‌های آبی» مربوط به سال‌های ۱۳۴۵، ۱۳۴۶ و ۱۳۴۷ میلادی را کشف کردند. این حلقه‌ها که رنگی مایل به آبی دارند، نشان‌دهنده‌ی تابستان‌هایی فوق‌العاده سرد و مرطوب هستند. یافته‌ها با داده‌های به‌دست‌آمده از هسته‌های یخی و گزارش‌های تاریخی از آسمان همیشه ابری و کسوف‌های بسیار تاریک در آن سال‌ها همخوانی دارد.

در پی تغییرات اقلیمی، قحطی سراسر ایتالیا را فرا گرفت و قیمت غلات سر به فلک کشید. دولت‌شهرهای قدرتمند ایتالیایی مانند جنوا و ونیز، برای جلوگیری از مرگ‌ومیر ناشی از گرسنگی، در سال ۱۳۴۷ میلادی یک طرح اضطراری برای واردات گسترده‌ی غلات از سرزمین‌های تحت کنترل مغولان در اطراف دریای سیاه و دریای آزوف اجرا کردند. این اقدام هوشمندانه برای پیشگیری از قحطی، ناخواسته به فاجعه‌ای بزرگ‌تر منجر شد.

کشتی‌های تجاری ایتالیایی، همراه با محموله‌های نجات‌بخش غلات، مسافران ناخوانده‌ای را نیز به خانه آوردند: موش‌ها و کک‌های آلوده به باکتری یرسینیا پستیس. این باکتری که در استپ‌های آسیای مرکزی ظهور کرده بود، تا آن زمان در میان جوندگان اطراف دریای سیاه شیوع یافته بود. پژوهشگران نشان می‌دهند که مسیرهای دریایی کشتی‌های حامل غلات، با نخستین نقاط ثبت‌شده‌ی شیوع طاعون در بنادر ایتالیا در سال ۱۳۴۷ هم‌پوشانی تقریباً کاملی دارد.

به گفته‌ی پژوهشگران، این رویداد طوفان کاملی از عوامل زمین‌شناختی، اقلیمی، کشاورزی و اقتصادی بود. اگرچه طاعون احتمالاً دیر یا زود از مسیرهای تجاری به اروپا می‌رسید، این واکنش اضطراری و متمرکز به قحطی، باعث شد بیماری به صورت تقریباً هم‌زمان و با سرعتی ویرانگر در شهرهای مختلف قاره منتشر شود. این کشف تاریخی بار دیگر یادآوری می‌کند که چگونه جهانی‌شدن و ارتباطات گسترده، از دیرباز زمینه‌ساز گسترش سریع بیماری‌های دنیاگیر بوده است؛ درسی که در دوران مدرن نیز اهمیت خود را حفظ کرده است.

مطالعه در نشریه‌ی Communications Earth & Environment منتشر شده است.